PPP-të e kthyera në SHPP, “shkunden” xhepat e varfër të shqiptarëve

Rreth nëntë milionë euro nga buxheti i shtetit i ka dhënë qeveria koncesionarit të kontrollit bazë mjekësor (check-up) për afërsisht 600 mijë kontrolle të pakryera qysh nga fillimi i koncesionit rreth pesë vjet më parë. Qeveria i ka garantuar me kontratë koncesionarit pagesë për 475 mijë kontrolle në vit, edhe sikur në realitet të bëhen zero kontrolle. Nëse qeveria do të kishte përdorur kontratë të thjeshtë prokurimi në vend të asaj koncesionare do kishte marrë të njejtin shërbim për qytetarët e do kishte kursyer nëntë milionë eurot. Kjo zgjedhje nuk është rasti i veçantë, por qasja kryesore e ndjekur nga qeveria “Rama” qysh nga ardhja në pushtet: partneritetet publiko-private (PPP) kanë qenë preferenca kryesore për realizimin e investimeve dhe shërbimeve publike. Në sektorë të tillë si trajtimi i mbetjeve, infrastruktura e transportit, shëndetësi, PPP-të kanë qenë thuajse e vetmja metodë prokurimi, duke çuar madje në monopole dhe oligopole, pra konrollin e këtyre sektorëve nga një, apo pak firma. Partneriteti mes publikut dhe privatit është një mjet për të realizuar diçka që asnjëra palë nuk e arrin dot vetëm. Është një bashkim forcash për të realizuar investime e shërbime të rëndësishme publike që asnjë palë nuk mundet t’i afrojë vetëm apo nuk mundet dot t’i ofrojë në mënyrën më të mirë. Publiku dhe privati bëhen bashkë për të bashkëpunuar apo ndarë tre gjëra: Kontributi i secilës palë, paratë apo pasuritë që ofron secila palë përfshin mënyrën e shpërblimit të privatit; Ndarjen e riskut, secila nga palët marrin përsipër një pjesë të riskut që shoqëron çdo investim apo projekt; Menaxhimit apo mirëmbajtjen e asetit, përfshi ndryshimin e pronësisë të veprës/asetit. Format e PPP-ve janë të shumëllojshme, por ato kanë katër tipare të përbashkëta: Krijojnë një vepër (aset) apo një shërbim të ri; Përfshijnë të gjitha fazat e realizimit të një projekti—projektim, financim, ndërtim apo rindërtim; Mirëmbajnë asetin; Operojnë asetin apo ofrojnë shërbimin. Një nga format më të hershme e më të përhapurat PPP janë kontratat ndërto-opero-transfero: privati projekton, financon dhe ndërton një projekt kryesisht infrastrukturor, pastaj e shfrytëzon për një periudhë për të nxjerrë të ardhura nga tarifa apo shitjet dhe në fund ia kalon në pronësi shtetit. Të gjitha PPP-të për ndërtim hidrocentralesh në Shqipëri janë të këtij lloji: partneri privat projekton, financon dhe ndërton hidrocentralin, e shfrytëzon atë për të prodhuar dhe shitur energji për një periudhë kohe dhe pastaj ja kalon në pronësi shtetit. Shteti nga ana e tij i jep privatit të drejtën e shfrytëzimit të ujit, në disa raste tokën që përmbytet nga liqenet që krjohen (për HEC-et me digë) si dhe lehtësira të tjera për të mundësuar ndërtimin. Ka dy mënyra kryesore se si partneri privat i siguron të ardhurat pas financimit të investimit: Përmes ofrimit të shërbimeve, si për shembull tarifa e kalimit të rrugës apo shitja e energjisë elektrike Pagesat nga buxheti i autoritetit kontraktues pra, buxheti i shtetit. Qeveria “Berisha” u përfshi kryesisht në llojin e parë të PPP-ve: me financim krejtësisht privat dhe nxjerrjen e investimit nga shitja e produktit apo shërbimeve apo pagesat e përdoruesve, dhe u përqendrua kryesisht në infrastrukturë mbi 90 përqind për ndërtimin e hidrocentraleve. Qeveria Rama u përqëndrua kryesisht në një tjetër lloj kontrate PPP: kontratatat me të ardhura tërësisht nga buxheti i shtetit, apo të garantuara nga buxheti i shtetit. Rama i shtriu PPP-të thuajse në çdo fushë, përfshi shëndetësinë, arsimin, trajtimin e mbetjeve, aeroportet, portet, rrugët, bujqësinë, etj. Si rezultat buxheti i shtetit ka ardhur duke u rënduar çdo vit nga barra e pagesës së PPP-ve. 13,8 miliardë lekë ose rreth 115 milionë euro do paguhen nga buxheti i shtetit për kompanitë koncesionare gjatë vitit 2022, sipas planifikimit të buxhetit të vitit 2022 të miratuar para pak javësh nga Kuvendi. 14,7 miliardë lekë dhe 16 miliardë lekë janë parashikuar të paguhen për vitin 2023 dhe 2024. Rreth 2 miliardë euro do të jetë totali i paguar nga buxheti i shtetit deri në fund të kësaj dekade për koncesionet e dhëna që kur ka ardhur në pushtet qeveria “Rama”. Këtu nuk llogariten pagesat për një sërë koncesionesh që kanë garanci të ardhurash dhe mund të krijojnë kosto të reja, apo për koncesione të reja që është thuajse e sigurtë që do të jepen në të ardhmen. Në buxhetin afatmesëm, për shembull, nuk është përfshirë kostoja nga buxheti i shtetit e koncesionit të ndërtimit të rrugës Thumanë-Kashar me kosto 54,4 miliardë lekë (rreth 450 milionë euro), e cila pas një pezullimi të përkohshëm është bërë e detyrueshme të zbatohet me vendim të gjykatës administrative. Një nga arsyet kryesore ekonomike por edhe ligjore sipas ligjit të PPP-ve për përdorimin e kontratave PPP në vend të prokurimit të thjeshtë, është ndarja e rrezikut (riskut) midis shtetit dhe privatit. Ka investime që mbartin rreziqe për t’u realizuar me sukses. Për shembull, ka rrezik që të ardhurat e pritshme nga një investim të jenë më të ulta se parashikimi. Kështu, mund të ndërtosh një hidrocentral duke llogaritur të ardhurat mbi bazën e një çmim minimal për shtijen e energjisë së prodhaur, por nëse çmimi në treg bie nën këtë çmim mbi të cilën është justifikuar investimi, investimi del me humbje apo pa leverdi ekonomike. (Nëse çmimi rezulton më i lartë, investimi del me më shumë leverdi.) Për të shmangur këtë rrezik, qeveria mund ta japë ndërtimin e hidrocentralit me PPP, duke ndarë rrezikun me privatin: qeveria ofron tokën që do përmbytet, dhe lehtësira të tjera, kurse investitori financimin dhe ndërtimin; nëse investimi shkon keq, qeveria ka humbur koston e tokës së përmbytur dhe lehtësirat që ofron, privati financimin dhe kostot të tjera. Ligji ynë i PPP-ve e ka ndarjen e riskut me privatin si kushtin kryesor për të justifikuar dhënien me PPP të një investimi apo shërbimi. Por tipari kryesor i kontratave të dhëna nga qeveria Rama është se ato e kanë riskun thuajse zero për privatin, duke ia lënë të gjithin shtetit. Një pjesë e kontratave PPP kanë të garantuar të ardhurat e koncesionarit, duke vendosur detyrimin e shtetit për të kompensuar të ardhurat e munguara. Dy javë më parë, Kryeministri Rama përuroi fillimin e punimeve për Aeroportin e Vlorës, ku një koncesionar do të investojë rreth 110 milionë euro. Por ajo që u anashkaluar është se në kontratën koncesionare shteti ka detyrimin që nëse investimi shkon keq dhe nuk realizon dot të ardhurat buxheti i shtetit do t’i paguaj koncesionarit 130 milionë euro. Koncesioni i kontrollit shëndetësor (check-up) ka garanci të ardhurash. Kocensioni i incineratotorëve gjithashtu kompenson nëse nuk ka mjaftueshëm plehra për të djegur nga bashkitë. Ai i Rrugës së Kombit për trafikun e mungur mori miliona euro kompensim edhe kur vendi vuante nga pandemia dhe udhëtimi. 17 milionë euro do të paguhen për shërbimin e skanimit në dogana. Është një çmenduri për një shërbim që ka përfitime minimale. Kontrata e mbyllur gjatë qeverisë “Berisha” parashikonte pagesën e koncesionarit krejtësisht nga zhdoganuesit. Por ajo u rinegociua në vitin 2015 nga qeveria “Rama”, duke ja kaluar një pjesë të pagesës, buxhetit të shtetit. Një fakt domethënës: në fund të vitit 2017, 49 përqind e aksioneve të kompansië koncesionare iu shitën një mjeku shqiptar për vetëm 500 lekë (pesëqind lekë). 12 milionë euro në vit për një kompani që vlen rreth 1 mijë lekë! Nga ana jetër, një pjesë e PPP-ve paguhen nga buxheti me kosto dukshëm të fryra që garantojnë çdo rrezik të mundshëm, në disa raste financimi buxhetor është rritur pas lidhjes së kontratës. Të tilla janë gjitha kontratat për ndërtim rrugësh edhe kontrata e Aeroportit të Vlorës. Rruga Orikum-Dukat prej 14 km është dhënë me PPP me kosoto totale prej rreth 70 milionë euro, pra me kosoto afërsisht 5 milionë euro për km për një rrugë me një korsi, pa ndarëse në mes, në terren fushor. Ndërkohë, Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (EBRD) do të financojë rindërtimin e rrugës Vlorë-Orikum, pjesë e të njëjtit segment, në terren shumë më të vështirë me një kosto prej rreth 1 milionë euro për km. Për rrugën Milot-Balldre kompania koncesionare bëri fillimsiht ofertë të pakërkuar me kosto rreth 102 milionë euro për rreth 17 km rrugë. Tenderi u zhvillua për një projekt me kosto rreth 161,5 milionë euro, ndërkohë që pas negociatave me koncesionarin, kontrata PPP u miratua me ligj të veçantë me kosto 232 milionë euro pa TVSH, rreth 14 milionë euro për kilometër, në një terren gjeografik të favorshëm. Sikurse konstatoi “Transparency International” në një raport të vitit 2020, mbi kapjen e shtetit në Shqipëri, kjo “është një nga rrugët më të shtrenjta në Europë .” Rruga Thumanë-Kashar, e gjitha në terren fushor do të kushtojë rreth 450 milionë euro për rreth 21 kilometra, pra rreth 21 milionë euro për kilometër, edhe më e shtrenjtë se Milot-Balldre. Rruga e Arbrit është një tjetër rast i dallueshëm ajo u kontraktua fillimisht me kosto 33,6 miliardë lekë (rreth 280 milionë euro) në vitin 2018, por në vitin 2020 kostoja u rrit në 50 miliardë lekë (rreth 410 milionë euro). Arsyeja e rritjes ishte kompensimi për shembjen e një tuneli. Kjo do të thotë që kompania private nuk mbajti as rrezikun e projektimit, apo menaxhimit të projektit, të realizuara nga vetë kompania, shembje që u mbajt e fshehtë për një kohë të gjatë, është përgjegjësi direkte e kompanisë dhe këto kosto i mori përsipër shteti. Natyrisht që në historitë e mësipërme mund të ketë elementë korruptivë, por pavarësisht ato dëshmojnë se qeveria ka hyrë në marrëveshje PPP duke marrë përsipër gjithë rrezikun dhe duke mos i lënë asnjë rrezik privatit, përveç përfitimeve. Rasti i Rrugës së Arbrit, ngre edhe një problem tjetër të kotnratave koncesionare të qeverisë “Rama”: një arsye pse qeveritë zgjedhin partneritetet me privatin është përfitimi nga ekspertiza dhe përvoja e privatit: qeveria mund të mos ketë ekspertizë menaxheriale apo teknike për të projektuar dhe menaxhuar zbatimin e projekteve të ndërlikuara. Por në rastin në fjalë kompania nuk ka asnjë përvojë apo ekspertizë për hapje tunelesh. Kompania e koncesionit të check-up është gjithashtu një kompani pa përvojë të mëparshme në këtë fushë. E njejta gjë për kompaninë që ka monopolin e PPP-ve në fushën e mbetjeve, po ashtu edhe kompania në fushën e laboratorëve apo të sterilizimit. Edhe pse në specifikimet e tenderit në shumë raste ka qenë e kërkuar përvoja dhe dija teknike, kompani shqiptare kanë sajuar konsorciume me kompani të huaja, të cilat janë përdorur vetëm sa për konkurim dhe tërhiqen më pas duke lënë vetëm shqiptarët pa përvojë si partnerë në PPP. Kështu ka ndodhur në rastin e sterilizimit, të laboratorëve spitalorë, të gjitha rastet e incineratorëve, të mirëmbajtje së Rrugës së Kombit. Në fakt edhe pse bëhet fjalë për kontraktimin e miliarda eurove, asnjëherë nuk ka patur konkurencë dhe nuk është zgjedhur ndonjë partner i huaj. Në vetvete, ky fakt hedh dyshime për ndershmërinë e proceseve të tenderimit dhe kontaktimit të PPP-ve të deritanishme. Një problem tjetër i rëndësishëm i PPP-vë te qeverisë “Rama” është çështja e financimit të investimit. Një nga arsyet e përdorimit të kontratave PPP është mungesa e fondeve buxhetore afatshkurtër për realizimin e projekteve të caktuara. Por në shumë raste të PPP-ve, qeveria ka paguar që në fillim. Rasti më i dukshëm është ai i incineratorit të Fierit. Që pa filluar ndërtimi, qeveria pagoi rreth 4 milionë euro koncesionarin. Inceneratori ende nuk është ndërtuar përtej çdo parashikimi por është paguar rregullisht me dhjetëra milionë euro nga buxheti i shtetit. Koncesioni i check-up, i sterilizimit janë paguar që vitin e parë, duke mos dhënë ndonjë lehtësi financiare për qeverinë. Në fakt të gjitha koncesionet janë hartuar në atë mënyrë që partneri privat fillon e paguhet që herët në kontratë, pa marrë ndonjë barrë në financimin e investimit. Nëse do përshkruanim koncesionet e dhëna nga Qeveria “Rama”, nuk do ishte e padrejtë t’i quanim: koncesione me financim buxhetor, pa asnjë rrezik për privatin, me kosto të fryra, dhënë kompanive shqiptare pa asnjë përvojë dhe ekspertizë. Në thelb janë fitime të garantuara lehtësisht për privatin dhe vetëm rrisk dhe kosto për publikun. Mund të quhen fare mirë SHPP: shërbim i publikut për privatin.

PPP-të e kthyera në SHPP, “shkunden” xhepat e varfër të shqiptarëve

Nga Neritan Sejamini

Artikuj të ngjashëm Artikuj

Banka Botërore, “dhuratë” qeverisë para zgjedhjeve

Porti i Durrësit, “han pa porta” për koncesionarët

Tatimet mes Kuçedrës së borxhit e pasaktësive skandaloze

Ulliri i lë “dopio gjashtën” Bujqësisë

KRIZA e BABAGJYSHIT

BUXHETI PA EMËR!

Artikujt më të lexuar

SONDAZHI/ Si ndahen votat për Tiranën e Shqipërinë

JETA E NATËS NË VITET ’90, NGA DISKO ALBANIA DHE MARIKAJ TE BUZUKËT E PARTYT RAVE

Gjergj Luca, kryeoligarku i Shkrimsit, rebeli që grisi diplomën për t’u bërë biznesmen

DITARI I NJË NËNE QË VUAN, 22 vjet në kërkim të së vërtetës

Shpellat e jugut, monumente të braktisura dhe të harruara nga shteti

Të pathënat e ekzekutimit të biznesmenit nga turisti-vrasës

Banka Botërore, “dhuratë” qeverisë para zgjedhjeve

Kontaktet

Kategori

Mirëse u ktheve!

Hapni një llogari të re!

Merrni fjalëkalimin tuaj

Je i sigurt që dëshiron ta zhbllokosh këtë artikull?

Are you sure want to cancel subscription?

PPP-të e kthyera në SHPP, “shkunden” xhepat e varfër të shqiptarëve

Nga Neritan Sejamini

Mbështetni autorët dhe abonohuni në përmbajtje

Shkarko

Zblloko Artikullin

Artikuj të ngjashëm Artikuj

Artikujt më të lexuar

Kontaktet

Kategori

Mirëse u ktheve!

Hapni një llogari të re!

Merrni fjalëkalimin tuaj

Je i sigurt që dëshiron ta zhbllokosh këtë artikull?

Are you sure want to cancel subscription?