Nga greqishtja dhe latinishtja po, por jo turqizma

Filologjia e Vretos është se gjuha i shërben mendjes dhe kombit. Shqipja standarde, probleme të gramatikës dhe dialektet janë disa nga shqetësimet që ndan në letrat e tij me Sotir Kolean. Gjerasim Qiriazi është një hipokrit... këto dhe të tjera mendime mbi shqipen sot e mot. Jani Vreto ishte një prej atyre mendjeve që e konsideron gramatikën e Sami Frashërit jo funksionale dhe të ngutur. Mirëpo, teksa kritikon këtë gramatikë, lavdëron Fjalorin e Kristoforidhit. Sipas tij, njohja e dy dialekteve është një nga pikat e forta të Kristoforidhit. Sipas Vretos fjalori “ka udhëtuar dhe është kultivuar, është dhe i paisur me aftësi, por bart dhe ndikimet pozitive të G. V. Hahn-it”. “Më shumë se një shekull pas vdekjes së Vretos, gjuha shqipe ende nuk e ka zgjidhur si do të përfshijë dialektet në formën e shkruar dhe çfarë qëndrimesh teorike do të mbajë rreth tyre, teksa gjuha “e pastër” e standardit ushtron presionin e saj mbi dialektet”, shkruan Sokol Çunga në botimin që më ka dhënë, shqetësim që e ndaj njëlloj me të. Në bisedën me Çungën, pyetjeve për shqipen dhe shqetësimeve aktuale ende sot dua t’i shtoj edhe atë për shkrimin e letrave… NË çfarë gjuhe janë shkruar letrat dhe ME çfarë gjuhe? Çfarë shkronjash kanë përdorur këto dy eruditë dhe a ka qenë i vështirë leximi i tyre gjatë këtij procesi pune? Jani Vretoja përdor atë që sot e njohim si “alfabeti i Stambollit” në dorëshkrimet e tij. Jo vetëm në letrat për Kolean, por në çdo dorëshkrim të Vretos që ka mbërritur në të sotshmen. Edhe librat e shtypur prej Vretos këtë alfabet përdorin. Leximi i dorëshkrimeve (apo shtypshkrimeve) me këtë alfabet është relativisht i thjeshtë, me kusht që të jemi ushtruar paksa me alfabetin e Stambollit. Në më shumë se 2 dekada përvojë me dorëshkrimet, për mua nuk është pengesë familjarizimi me tekste shkruar ndryshe nga alfabetet konvencionale. Për Vreton gjuha i shërben mendjes dhe kombit. Por, kur fondi i shqipes nuk është i mjaftueshëm për të përballuar nevojat e shprehjes, Vretoja propozon huazimet e fjalëve nga greqishtja e vjetër dhe nga latinishtja, por jo nga turqishtja. E argumenton pse nuk do turqizma? Këtu kemi një “racizëm gjuhësor” të Vretos karshi turqishtes, greqishtes demotike dhe serbishtes. Për të vetëm greqishtja e vjetër dhe latinishtja janë gjuhë fisnike, “mbretëresha të gjuhëve”, prej të cilave vlen të huazojmë, duke ia përshtatur “kallëpit” të shqipes (vini re: edhe “kallëpi”, fjalë që përdor Vretoja, është fjalë turke). Gjuhëtarët e gjuhësisë sociale (socio-linguistët) kanë shkruar pafund për këtë dukuri. Kemi të bëjmë me një dukuri të cilës nuk i nënshtrohen vetëm shqiptarët, por gjithë ballkanasit: duhet t’i mbushin mendjen Perëndimit (lexo: Evropës), se nuk janë orientalë, nuk janë turq, arabë, sirianë, egjiptianë, etj., por evropianë autoktonë. Edhe sociologët, antropologët dhe studiuesit e shkencave politike kanë shkruar shumë për këtë. Ishte një sjellje e diktuar prej paragjykimeve perëndimore mbi popujt që përbënin Perandorinë Osmane. Qëndrimet gjuhësore të Vretos, sigurisht, sot duhen marrë me rezerva, sepse aty ku mbaron dashuria për gjuhën dhe fillon paragjykimi. Besimet fetare dhe gjuha mund të jenë padiskutim një temë tjetër që mund të diskutojmë dhe që e gjejmë në letërkëmbimet e këtyre dy eruditëve. Por, dua të ndalem te kundërshtimi i plotë për shkollat e dretjuara nga Qiriazi. Shkruhet në këto letra: “ Pse nukë shkruanjënë gjuhën’ e tyre të apënë dritë vëllezëret tyre, të mos i gënjenjë ipokritia (hipokriti) e llaopllanua (mashtruesi) Qiriazi, që kërkon të funtnjë dhe një këlysh me dhëmbë ta hajë, sikur s’na janë mjaft tre qen pleq që u ranë dhëmbëtë, ay i shërben vetëmë enderesosë si të rronjë, pa një para s’ep për gjuhënë”. Si e ke lexuar këtë qëndrim të Vretos? Përsëri, le të shohim kontekstin: Me Lidhjen e Prizrenit duket se shqiptarët arritën të kapërcejnë ndasitë fetare, të cilat kombet e qytetëruara të Evropës s’i kishin kapërcyer dot, dhe të bashkohen nën idenë e një kombi. Të krishterët, katolikë dhe ortodoksë, u bashkuan me myslimanët nën një ide matanë besimit fetar. Kur mes shqiptarëve shfaqet Kisha Ungjillore, Vretoja alarmohet nga frika se mes shqiptarëve po futet një çarje e re, teksa çarjet e vjetra sapo ishin mjekuar. Andaj nuk i kursen epitetet negative ndaj Gjerasim Qiriazit. Në ato pjesë ku letrat e Vretos trajtojnë këtë temë, shohim jo vetëm preferencat personale të Vretos ndaj ngjarjeve të kohës, por kemi dhe dëshmi të kohës, që na vijnë përmes dorëshkrimeve të Vretos, si këto të Vasil Tërpos, që na rrëfen Vretoja: “ Qiriazi ishte ipokriti që s’i bënetë shok, isht’ i frikshim. Ay Koto Sotiri s’është i kënduarë as mbë një gjuhë. Rrënjë të gënjeshtravet tyre kanë këtë fjalë. Nduk isht’ Ungjilli ishtë dhe politizmo (qytetërim), edhe Orthodhoksë janë ata që njohënë vetëmë Ungjillë. Të thashë se Qiriazi ishtë ipokriti i frikshim. Që vate këndoj prosefqi (lutje) Protestanërisht ndë skolit Shqip po dot’ e kesh mësuarë a mbase të shkrova. I zoti i shtëpisë Vasil Tërpua më tha, se më mirë të ma kishinë rrëzuarë armiq shtëpinë, se që ndigjova të këndonenë prosefqi Protestanësh brënda. Sikur s’na janë mjaft tri çarje, që i gjetëm nukë i bëm, po edhe një tjatrë e katrëtë, që t’e bëjmë vetë ne. Zoti ruajtëtë!” (letra nr. 6). A lë Jani Vreto një “amanet” për shqipen përmes këtyre letrave? Jo vetëm përmes këtyre letrave. Vretoja ka shkruar a përgatitur shumë më shumë se këto letra që sjellim në botimin tonë. Veç Apologjisë , që përmendëm më sipër, ka përshtatur në shqip edhe veprën Mirëvetija (1886), Radhuashkronjë (1886), Numëratorja (1886), por edhe artikuj të tjerë iluminues dhe polemizues për çështje të gjuhës shqipe apo të historisë së shqiptarëve. Nëse koha dhe rrethanat do të na jenë aleatë, do t’i botojmë edhe ato, shoqëruar me komentet përkatëse të domosdoshme. Amanetet e Vretos janë më shumë se një tufë letra: janë ide, mbi të gjitha. U në dua ta mbyll me dy shprehje të bukura që gjej në këto letra “të puth sytë” dhe “të pasëkam shkruarë që thonë të huajtë se gjuha jonë ishtë më e pasurë nga gjithë gjuhët’ e dheut”. Për Sokol Çungën cilat janë më të bukurat e këtyre letërkëmbimeve? Neologjizmat e Vretos, kalket përkthimore, janë të përveçme, për mua. Nuk i kanë mbijetuar kohës, nuk i kemi të përfshira në shqipe (janë ca pak, por nuk jam ende në gjendje t’i argumentoj plotësisht, ndaj, parapëlqej të flas në kohën e duhur). Pavarësisht jetëgjatësisë së tyre, ajo që më entuziazmon është mekanizmi gjuhësor i Vretos, deri diku intuitiv, por i mbështetur në njohuritë e tij të mrekullueshme të greqishtes klasike. Vërtet kishte studiuar në Zosimenë e Janinës, shkollë inferiore krahasuar me Evropën së cilës rrekeshim (dhe ende rrekemi) t’i pëlqenim, por bazat e njohurive të tij ishin mirëfilli ato të Iluminizmit Evropian. Ato ide synonte të qarkullonte Vretoja në shkollat shqipe (bashkë me të tjerë bashkëkohës). Vretoja ishte një prodhim i klasicizmit, i etur për të shërbyer si ndërmjetës mes së shkuarës heroike klasike, dhe së tashmes së tij. Ky konstatim nuk më vjen vetëm si admirim për Vreton, por edhe si kritikë për të sotshmen: sa klasicistë janë ende profesionalisht aktivë në Shqipëri? Gishtat e njërës dorë teprojnë për t’i numëruar. Pa klasicizëm, nuk mund të ketë albanologji.

Nga greqishtja dhe latinishtja po, por jo turqizma

Nga Luela Myftari

Artikuj të ngjashëm Artikuj

EKSKLUZIVE/ Spiunët e televizionit

Këpucët e bardha të dasmës dhe letra dashurie

“Gutenbergu i shqipes”

Kur të prish punë Ismail Qemali

Gazetat shqiptare, mes mbijetesës e shqiptarizmës

Krishtlindje me aromë baruti

Artikujt më të lexuar

Gjergj Luca, kryeoligarku i Shkrimsit, rebeli që grisi diplomën për t’u bërë biznesmen

Prangat e Veliajt, skenari i zgjedhjeve

EKSKLUZIVE/ Spiunët e televizionit

Damasku, kryeqyteti i paqes së humbur

Si e (vetë) vranë Vladimir Shehun, ku është letra e fundit???

Muzeu i Luftës: Nga MIG-ët te NATO, si ka evoluar ushtria shqiptare!

JETA E NATËS NË VITET ’90, NGA DISKO ALBANIA DHE MARIKAJ TE BUZUKËT E PARTYT RAVE

Kontaktet

Kategori

Mirëse u ktheve!

Hapni një llogari të re!

Merrni fjalëkalimin tuaj

Je i sigurt që dëshiron ta zhbllokosh këtë artikull?

Are you sure want to cancel subscription?

Nga greqishtja dhe latinishtja po, por jo turqizma

Nga Luela Myftari

Mbështetni autorët dhe abonohuni në përmbajtje

Shkarko

Zblloko Artikullin

Artikuj të ngjashëm Artikuj

Artikujt më të lexuar

Kontaktet

Kategori

Mirëse u ktheve!

Hapni një llogari të re!

Merrni fjalëkalimin tuaj

Je i sigurt që dëshiron ta zhbllokosh këtë artikull?

Are you sure want to cancel subscription?