Kur të prish punë Ismail Qemali

Shoqëria greko-shqiptare DODONA kishte si mision të botonte vepra në shqip. Vreto nuk ka para. Fillon të mbledhë sa të mundet nga shqiptarët, por Ismail Qemali hyn në skenë e “i prish punë”. Nga Korça ku mori mësimet e para, Janina u bë ndalesa e tij e parë. Greqia do të ishte ndalesa e fundit e Jani Vretos, pasi aty u shua. Idetë më të rëndësishme të iniciativave të tij lindën aty, në shtetin fqinj. Pak pas përfundimit të studimeve, u shpërngul në Stamboll. Pastaj, brenda një dhjetëvjeçari vendosi të jetonte sa në Korçë e sa në Stamboll, në përpjekje për të gjetur vendin ku kontributi i tij do të vlerësohej më shumë. Përtej lëvizjeve Korçë e Stamboll gjatë këtyre viteve, studimet e kishin “ngecur” mendjen e tij mes shqipes e greqishtes, ndaj edhe gjatë kësaj dekade punoi për të botuar në vitin 1866 “Gramatikë e greqishtes së folur në shqip”. Mes dëshirën për të ruajtur identitetin e tij, gjuhën, shkronjat dhe librin shqip, në mendjen e formësuar në shkollat greke, duket se shkoi gjithë jeta e tij. Mjafton të përmend që 11 vite më pas, ishte një nga themeluesit e Komitetit Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare, lëvizje që më 1879 botoi Alfabetare e Gjuhësë Shqip me bashkautorë Sami Frashërin, Pashko Vasën dhe Koto Hoxhin. Po atë vit, e hasim si bashkëthemelues të Shoqërisë së të Shtypurit të Shkronjave Shqip dhe bashkëhartues të atij që njihet si Alfabeti i Stambollit (i pranuar dhe me Kongresin e Manastirit më 1908 si alfabeti zyrtar i shqipes). Mes skamjes në Bukuresht Në vitin 1881 Jani Vreto u vendos në Bukuresht, prej nga ku i shkruan Sotir Koleas nga tri adresa të ndryshme. Siç thotë vetë në letrat që i shkruar Koleas, një tjetër eruditi shqiptar, Vretoja jetonte në skamje, mbështetur prej dashamirësisë së shqiptarëve tregtarë: dikush i paguante një pjatë supë, dikush i paguante odën. Edhe miku i tij i letrave, Sotir Kolea e ndihmonte, sa mundej. Siç i shkruan Koleas, vazhdimisht e mundonte pleqëria, e sidomos ulçera e stomakut, që, siç thotë, ia shkakton të ushqyerit keq. Në letrën e fundit shkruar nga Bukureshti, 3 tetor 1899, i thotë Koleas se po largohet nga Bukureshti dhe niset për në Athinë, duke pasur me vete vetëm rrobat e trupit. Duket se të vetmet të holla që kishte në xhep ishin ato që shpenzoi për biletën e anijes nga Kostanca për në Athinë. Dhe këtu nis një bisedë të gjatë me Sokol Çungën , studiuesin që s’di sa gjatë mund të ketë gërmuar në arkiva për të më sjellë mua këto letra. Sokol Çunga, një mik i imi më tha që Jani Vreto viktimizohej shumë. Ishte i varfër si të shumë shqiptarë. Mund të të duket si pyetje shumë fëminore kjo e imja, por letërkëmbimet që sjell në këtë botim, rrëfejnë edhe një anë njerëzore, të Jani Vretos. Çfarë ndodh me arkivistin, a ka letra që dyshon t’i botosh se janë shumë personale, se s’kanë ç’i duhen një studiuesi? Arkivisti, në këtë rast, e ka kapërcyer paksa cakun e detyrës. Botimi i dokumenteve është punë që del matanë detyrave funksionale, por mbetet, gjithsesi, brenda frymës së promovimit të lëndës arkivore. Për mua, si arkivist, të vetmet dokumente që nuk mund të botohen janë ato të cilat i kufizon ligji (thënë ndryshe: të dhënat personale që kufizohen me ligj dhe aty ku shkelen të drejtat e autorit). Çdo dokument tjetër mund të botohet, me kusht që të shpjegohen, aty ku është e nevojshme, rrethanat në të cilat është krijuar dokumenti. Në këtë rast, skamja e Vretos, të cilën nuk di sa bashkëkohës e përfytyrojnë, duhet vendosur brenda kontekstit, jo shërbyer si scoop dhe stigmatizim, duhet futur në tablonë e përgjithshme të jetës së Vretos. Dëshirojmë ta lidhim me imazhet e të moshuarve të skamur që na shërbejnë emisionet investigative apo shoqërore në TV, ku pleq të vetmuar jetojnë në kushte të mjeruara me pensione mjerane? Ndoshta ky imazh qëndron afër me atë të Vretos në dekadën e fundit të shek. XIX. Ajo për të cilën ankohet Vretoja është identike me atë që kërkon një botues i pavarur sot: sponsorizim për të botuar libra, nga shitja e të cilëve vijon punën shtëpia botuese dhe, ndoshta, edhe botuesi. Nga ana tjetër, sa herë kemi përpara një numër dokumentesh, siç janë këto letra që kemi botuar, të cilat kanë lidhje mes tyre, përjashtimi i njërës letër, apo i fragmenteve të caktuara cenon jo vetëm tërësinë organike të teksteve, por merr përmasat e censurës ose të historiografisë së ideologjizuar, për arsye të ndryshme. Ky përjashtim i tërësisë së dokumentit apo i fragmenteve është, për fat të keq, dukuri e njohur në historiografinë shqiptare, dhe është përdorur, së shumti, për të fshehur prej syrit të specialistit, apo të publikut aspekte të caktuara të historisë apo biografisë së personave. Për arsye kryesisht ideologjike kjo dukuri shfaqet sa në shkrimin e historisë së mesjetës dhe të rilindjes, aq dhe në atë të pavarësisë, Luftës II Botërore, periudhës pas LIIB, e këtej. Do të zgjidhja heshtjen, në vend të instrumentalizimit të dokumentit dhe të historisë, çka i konsideroj lapërdhi profesionale dhe nuk i përligj asnjë rrethanë. Ndaj, për sa kohë i kemi dokumentet, brenda kritereve ligjore të vendit, por dhe duke respektuar kriteret etike të kërkimit shkencor, dokumenti duhet të botohet. Në rastin e Jani Vretos, po t’i besojmë atij vetë, skamja dhe uria e tij ka një emër: Nikolla Naço. Po ta shohim me naivitet, në njërën anë kemi një veteran të Rilindjes, Vreton, i cili thjesht synon të botojë libra dhe të çojë përpara arsimin, dhe në tjetrën një rishtar të Rilindjes, Naçon, i cili synon të marrë role drejtuese dhe kontrolluese (në fund, ia del) brenda diasporës shqiptare të Bukureshtit. Roli i Naços nuk mund të gjykohet vetëm nga përshtypjet e Vretos për të, do të ishte naive. Mirëpo, teksa shohim komentet e Vretos rreth flirtit të Naços me idetë pan-rumune të kohës, arrijmë të kuptojmë një element tjetër jo fort popullor në historiografinë e shek. XX në Shqipëri: pavarësisht përfundimit, nuk duhet të harrojmë dhe mjetet me të cilat sekush përmbush synimet e veta. Dikush pa i shkelur parimet, dikush duke bërë përjashtime. Nga këtu e më tej gjithçka është çështje interpretimi.

Kur të prish punë Ismail Qemali

Nga Luela Myftari

Artikuj të ngjashëm Artikuj

EKSKLUZIVE/ Spiunët e televizionit

Këpucët e bardha të dasmës dhe letra dashurie

“Gutenbergu i shqipes”

Nga greqishtja dhe latinishtja po, por jo turqizma

Gazetat shqiptare, mes mbijetesës e shqiptarizmës

Krishtlindje me aromë baruti

Artikujt më të lexuar

Gjergj Luca, kryeoligarku i Shkrimsit, rebeli që grisi diplomën për t’u bërë biznesmen

Prangat e Veliajt, skenari i zgjedhjeve

EKSKLUZIVE/ Spiunët e televizionit

Damasku, kryeqyteti i paqes së humbur

Si e (vetë) vranë Vladimir Shehun, ku është letra e fundit???

Muzeu i Luftës: Nga MIG-ët te NATO, si ka evoluar ushtria shqiptare!

JETA E NATËS NË VITET ’90, NGA DISKO ALBANIA DHE MARIKAJ TE BUZUKËT E PARTYT RAVE

Kontaktet

Kategori

Mirëse u ktheve!

Hapni një llogari të re!

Merrni fjalëkalimin tuaj

Je i sigurt që dëshiron ta zhbllokosh këtë artikull?

Are you sure want to cancel subscription?

Kur të prish punë Ismail Qemali

Nga Luela Myftari

Mbështetni autorët dhe abonohuni në përmbajtje

Shkarko

Zblloko Artikullin

Artikuj të ngjashëm Artikuj

Artikujt më të lexuar

Kontaktet

Kategori

Mirëse u ktheve!

Hapni një llogari të re!

Merrni fjalëkalimin tuaj

Je i sigurt që dëshiron ta zhbllokosh këtë artikull?

Are you sure want to cancel subscription?