PËR HERË TË PARË 95 vjet i “fshehur”, zbulohet fjalimi pro-komunist i FAN NOLIT

Nasho Jorgaqi ka shkruar Veprën e plotë të Fan Nolit, por çuditërisht ky fjalim i mbajtur në 10 nëntor 1927 në Kongresin e Miqve të Bashkimit Sovjetik si pjesë e aktiviteteve të 10 vjetorit të revolucionit bolshevik, mungon. Dy Enciklopedi (njëra në kohën e Komunizmit, e tjetra në kohën e Demokracisë) janë botuar nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë dhe sërish ky fjalim nuk përmendet fare. Përse Noli i diplomuar në Harvard mbështeti komunistët rusë që po ndërtonin një rend të ri dhe përse bëri thirrje që e gjithë Bota t’i bashkohej Bashkimit Sovjetik. Por edhe zhgënjimi që pësoi për komunizmin. Fakte që vërtetojnë se ky fjalim si anë e errët e figurës së Nolit u mbajt i fshehur jo vetëm gjatë regjimit komunist por edhe në ditët e sotme. Gjithçka vjen ekskluzivisht për “Newsbomb” i ribotuar fjalë për fjalë nga revista e vitit 1927 “La Federation Balkanique” që botohej në Vjenë. Theofan Stilian Noli mbetet një nga figurat më emblematike dhe poliedrike në historinë e kombit shqiptar me një kontribut sipëror disaplanësh. Por përveç dritës që shpërndau gjatë 83 vite të jetës së vet si politikan, shkrimtar, përkthyes dhe klerik, ai ka patur edhe hijet e veta. Përqafimi i ideve komuniste dhe lidhjet direkte me atdheun mëmë të bolshevizmit, Bashkimi Sovjetik, mbetet edhe sot pjesa e errët dhe pjesa e padukshme e gjithë karrierës së tij. Mbetet enigmatike se si i diplomuari i Harvardit i formuar me kulturë amerikane, kishte nisur të rrokte kulturën politike lindore komuniste ruse. Është trajtuar shumë pak, ose aspak kjo anë e Nolit dhe pothuajse të gjithë ata që e kanë studiuar lidhjen e tij me Moskën nuk kanë bërë trajtim të posaçëm dhe shterues. Në zemërimet e forta me të, miku dhe njëkohësisht armiku kryesor i tij, Faik Konica, e etiketoi jo pak herë Nolin “peshkopi i kuq”. Çfarë nuk bëri Faik beu duke dërguar letra në Departamentin e Shtetit për të penguar hyrjen në SHBA të Fan Nolit nga viti 1924 deri në 1932 kur ai endej në Evropë, duke e cilësuar komunist dhe përhapës të rrezikshëm të bolshevizmit. Një nga faktet e forta që Konica reklamonte kur mbante detyrën e ministrit të Shqipërisë në Washington ishte se Fan Noli kishte marrë pjesë në Kongresin e Miqve të Bashkimit Sovjetik në Moskë në nëntor 1927, pikërisht në 10 vjetorin e revolucionit bolshevik të udhëhequr atë kohë nga Vladimir Iliç Lenini. Por, jo vetëm kaq. Në atë kongres Fan Noli ishte një nga dy përfaqësuesit nga Ballkani që mbajtën fjalim bashkë me maqedonasin D. Vlakoff. Realisht, historia e këtij fjalimi ka më shumë anë të errëta. Ai nuk është bërë shumë i njohur për publikun duke e bërë sa misterioz, por edhe tërheqës për studiuesit për të gjetur arsyet e vërteta përse është mbajtur i fshehtë. Në historinë zyrtare ky fjalim kalon pa u përmendur, ndërsa në librat historikë të studiuesve kalon tangent. Kështu, në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të vitit 1985, pra gjatë regjimit diktatorial të Enver Hoxhës, përmendet vetëm si fakt që Fan Noli ka qenë në Moskë, por pa dhënë asnjë detaj as për vizitën, arsyen, kush e kishte ftuar dhe pa e përmendur fare që mbajti një fjalim atje. Shkruhet në Fjalorin Enciklopedik të vitit 1985 për Fan Nolin: “Pas shtypjes së Revolucionit, njohja nga afër me rrethe komuniste me personalitete të shquara revolucionare e idetë marksiste si dhe me realizimet e BS që vizitoi (1927), e ndihmoi (Nolin) të radikalizonte botëkuptimin, të formonte koncepte më të përparuara mbi shoqërinë, shtetin, politikën, moralin dhe artin.” (Fjalori enciklopedik shqiptar, Akademia e Shkencave e RPSSH, Tiranë 1985, faqe 760). Por ironia është se ndërsa gjatë regjimit komunist të paktën përmendej fakti real që Noli kishte qenë në Moskë, pas rrëzimit të këtij regjimi, ky fakt është hequr nga fjalori i ri encikopledik i botuar po nga Akademia e Shkencave në vitin 2009. Shkruhet në fjalorin enciklopedik të vitit 2009 për Fan Nolin: “Pas përmbysjes së saj (qeverisë) mërgoi në Evropë dhe vijoi veprimtarinë në krye të KONARE 1925 dhe më pas në 1927, në krye të Komitetit për Çlirimin Nacional (KÇN)”. (Fjalor Enciklopedik Shqiptar, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Vëllimi i tretë, Tiranë 2009). Pra, në historinë moderne që presupozohet që nuk ka censurë, është zhdukur fakti që Noli ka qenë në Moskë dhe ka mbajtur një fjalim. Habia shtohet edhe me studiuesit e Nolit. Biografi kryesor dhe shterues i Nolit është Nasho Jorgaqi. Jorgaqi e ka shkrirë jetën e tij për të sjellë të plotë figurën e plotë të Nolit dhe këtë e ka arritur pas një studimi prej disa dekadash. Në librin e tij monument, “Jeta e Fan S. Nolit”, në dy vëllime, Jorgaqi jep detaje pa fund për lidhjet e Nolit me komunizmin, vizitën e tij në Moskë, takimet, pjesmarrja në tribunën e paradës në Sheshin e Kuq, faktin që ka parë në tribunë edhe Stalinin, por nuk jep asnjë frazë të cituar nga fjalimi që mbajti në mbështetje të komunizmit sovjetik. (Jorgaqi Nasho, Jeta e Fan.S.Nolit, Vëlimi II, OMBRA GVG, faqe 66-69). Habia me studiuesit shtohet edhe me gazetarin Ilir Ikonomi që jep detaje tejet të imtësishme të përplasjes homerike në këtë kohë të Fan Nolit me Faik Konicën në librin e tij po monument “Faik Konica - Jeta në Uashington”, por nuk ka dhënë asnjë frazë e asnjë detaj nga fjala e Fan Nolit në Moskë, për të cilin Faik beu harxhoi bojë dhe letër pa fund duke e raportuar në Departamentin e Shtetit si “kuqalash” që financohej nga Moska. (Ikonomi Ilir, Faik Konica, Jeta në Washington, Onufri, 2011, faqe 41 dhe faqe 81-98). Në fakt, i vetmi botim i këtij fjalimi është shkruar me okelion “Fragment” në veprën 5 të Fan Nolit të botuar në vitin 2003 nën kujdesin e Akademisë së Shkencave. Një botim që nuk është i plotë, pothuajse nuk e di kush dhe që në fakt edhe ky fragment ka shumë ndryshime nga orgjinali. Për të qenë transparentë me lexuesit, por edhe me të gjithë ata që kanë interes, ekskluzivisht për revistën “Newsbomb” po publikojmë sot pas 95 vjetësh, të plotë, pa ndryshuar asnjë fjalë, qoftë ato dialektore, apo me gabime shtypi, fjalimin orgjinal të tij. Fjalimi është publikuar nën kujdesin e vetë Fan Nolit në revistën “La Federation Balkanique” “Federacioni Ballkanik” në nëntor të vitit 1927. Kjo revistë dilte një herë në dy muaj në Vjenë si organ i minoriteteve nacionalë dhe i popujve ballkanikë të shtypur. Ishte koha kur Fan Noli ishte kryetar i Komitetit për Çlirimin Nacional (KÇN) dhe financimet i merrte direkt nga lëvizja ndërkombëtare komuniste, pjesë e të cilës financonte këtë revistë. Në vitin 1925 Noli kishte qenë kryetar i KONARE, (Komiteti Nacional Revolucionar), një organizatë në mërgim me orientim të majtë që ndihmohej nga Bashkimi Sovjetik. Revista “La Federation Balkanique” publikohej në të gjitha gjuhët e Ballkanit dhe mes greqishtes, serbo-kroatishtes, bullgarishtes, rumanishtes, është edhe në gjuhën shqipe. Në këtë numër, revista publikon të dhëna nga kongresi që u mbajt si pjesë e festimeve të 10 vjetorit të revolucionit të 7 nëntorit 1917. NOLI NË MOSKË SI BOLSHEVIK I FTUAR NGA BOLSHEVIKËT 957 delegatë nga 43 vende nga e gjithë bota. 80 delegatë mbajtën fjalim, mes tyre edhe përfaqësuesi nga Shqipëria Fan Noli, i cili në 10 vjetorin e revolucionit bolshevik të Bashkimit Sovjetik u ftua nominalisht. Në atë kohë Noli ishte drejtues i KONARE (Komiteti Nacional Revolucionar) që financohej direkt nga Moska. Ftesa ishte bërë direkt nga qeveria sovjetike ndërkohë që Noli endej si refugjat politik në disa shtete të Evropës, kryesisht në Vjenë të Austrisë. Më 25 tetor 1927 Noli u nis drejt Moskës në krye të delegacionit të përbërë nga Konstandin Boshnjaku, Bedri Pejani dhe Ibrahim Gjakova. Ky delegacion mori pjesë më 7 nëntor edhe në paradën e ushtrisë së kuqe në Sheshin e Kuq në Moskë. Sigurisht, kryesori në festime ishte Josif Stalini që ndodhej në qendër të tribunës. Habia është me vetë Nolin, i cili në sa e sa botime, shkrime në gazeta apo edhe fjalime, nuk e ka përmendur asnjëherë as që e pa e as si iu duk diktatori rus. Në kongres u nënvizua pothuajse nga të gjithë oratorët, se sistemi kapitalist ishte burim i luftrave të reja. Aty u miratuan disa rezoluta për të cilat Noli votoi pro. Nga Ballkani ishte ftuar të fliste përveç Fan Nolit edhe përfaqësuesi nga Maqedonia, komunisti D. Vlakhoff. ÇFARË TREGON FJALIMI I FAN NOLIT Me 608 fjalë ka thënë të gjitha ato se si Fan Noli e konceptonte Bashkimin Sovjetik dhe komunizmin. Mjafton të themi se mes këtyre fjalëve 10 herë ka përmedur fjalën “sovjetik”. Me statusin e kryetarit të KONARE, Noli mbante edhe statusin e ish-deputetit, ish-ministrit të Jashtëm, ish-kryetarit të Kishës Ortodoske Autoqefale Shqiptare në SHBA, por më shumë se këto, sidomos atë të kryeministrit të 13-të të shtetit shqiptar. I majtë në thelb, ai e tregoi këtë edhe në fjalim. Por çfarë ishte ky fjalim dhe çfarë përcolli ai në sallë? Mjafton thirrja që lëshoi “Rrofë Unioni Siovjetik” për ta kuptuar se Noli ishte bërë komunist. Megjithatë, nëse e analizon sot me kujdes, duhet thënë se ndonëse hapur probolshevizmit, në fjalën e tij është treguar i kujdesshëm. Ngriti në qiell sistemin bolshevik dhe pushtetin e sovjetëve duke sulmuar hapur fuqitë e mëdha si Anglia dhe Gjermania. Por në asnjë fjalë ai nuk përmendi ShBA-në. A ishte kjo bindje që SHBA nuk mund të ishte armik i Bashkimit Sovjetik, apo ishte një kujdesje se qendra e gravitetit të jetës së tij ishte në SHBA dhe ky vend nuk duhej përmendur? Mos vallë nëse në fjalim do përmendte SHBA-në, Noli nuk kishte asnjë shans të lejohej për t’u kthyer atje? Kjo nuk dihet. Por e sakta është se Noli e ka shmangur me shumë elegancë përplasjen mes dy superfuqive që ende nuk ishin shfaqur me këtë status në opinionin botëror. Ndërkohë në mes të Moskës, Noli nuk qëndroi pa përmendur edhe armikun e tij politik Ahmet Zogun që në atë kohë ishte president i Shqipërisë. I kthyer nga Jugosllavia pasi dëboi Nolin, Zogu u rendit në fjalimin e Nolit krahas diktatorëve të botës si Musolini, Miguel Primo de Rivera në Spanjë e deri Çang Co Lin në Kinë. Por kulmi i fjalimit është kur në Kongres Noli bën thirrje të hapur për luftë. Tha Noli në Moskë: “Perkundrasi, ato duhet qi t’i dalin zot vehtës, e të siedhin pushkët kundra opressorëve të tyne”. Pra Noli ishte hapur për një revolucion me armë në dorë, ndoshta si ai në qershor të vitit 1924 në Shqipëri pas të cilit u bë kryeministër, por në një përmasë shumë herë më të madhe dhe kjo duket që ai beson. Në fund, por jo për nga rëndësia, Noli e ngre në qiell edhe njëherë pushtetin e sovjetëve dhe shpreh bindjen se ushtria e kuqe do fitojë në një luftë që nuk dukej në horizont por që në një farë mënyre, Noli parashikoi Luftën e Dytë Botërore që do vinte vetëm 12 vjet më pas. Realisht ky është një fjalim që sot të lë pa fjalë. Por pyetja thelbësore është: A e besoi vetë këtë fjalim Fan Noli? Pavarësisht inkursionit në Moskë dhe pavarësisht këtij fjalimi, pak besohet që Noli e besoi doktrinën dhe komunizmin. Ai pa me sytë e vetë ato ditë qëndroi në Moskë se jo gjithçka që thuhej me fjalë ishte në realitet. Ali Këlcyra shkruante në kujtimet e tij se Noli ishte zhgënjyer nga Bashkimi Sovjetik. Kjo u vu re më 21 tetor të vitit 1932 kur ai u kthye përfundimisht në SHBA. Në kërkesën ndaj zyrës së emigracionit, Noli deklaroi duke u betuar se nuk do merrej më me politikë dhe se do angazhohej vetëm me fenë. Më pas në të gjitha shkrimet apo studimet që ka bërë deri në fund të jetës kurrë nuk e përmendi as vizitën në Moskë e aq më tepër këtë fjalim. Nuk sqaroi asnjëherë fjalët që tha aty, duke e shndërruar vizitën në Moskë dhe fjalimin që mbajti atje si një anë të errët të jetës së tij. Fakti tjetër është se edhe regjimi komunist i Hoxhës, ndonëse e afronte Nolin me veten, nuk e përmendi kurrë këtë stacion të tij. A ishte kjo për ta ruajtur figurën e Nolit, apo për të mos i bërë kashillëk figurës së Hoxhës në raport me përhapjen e komunizmit në Shqipëri, kjo nuk dihet. Por fjalimi u mbajt i fshehur dhe kjo i interesonte për dy arsye pa asnjë lidhje me njëra tjetrën edhe Enver Hoxhës por edhe vetë Nolit. FUNDI I SHKRIMIT (Shënim 1: Këto janë disa shifra që shërbejnë për faqosjen më të mirë të shkrimit. Të vendosen përbri ku do faqoset fjalimi) 957 DELEGATË Morën pjesë në Kongresin e Miqve të Bashkimit Sovjetik në Moskë më 10 nëntor 1927 me rastin e 10 vjetorit të Revolucionit Bolshevik të drejtuar nga Vladimir Iliç Lenini. 80 FJALIME U mbajtën në këtë kongres mes të cilëve, një prej tyre ishte edhe i përfaqësuesit nga Shqipëria, Fan Stilian Noli. 608 FJALË Ka përdorur Fan Noli në fjalimin e tij të mbajtur në Moskë në Kongresin e Miqve të Bashkimit Sovjetik 10 HERË Përmendi Fan Noli fjalën “sovjetik” gjatë fjalimit të tij të mbajtur në gjuhën ruse. Ai e quajti Bashkimin Sovjetik si pushtetin e parë të punëtorëve në histori në të gjithë botën. 21 DITË Qëndroi Fan Noli në Moskë në krye të një delegacioni shqiptar mes të cilëve ishte edhe Konstandin Boshnjaku, Bedri Pejani dhe Ibrahim Gjakova. Ai u nis më 25 tetor dhe u kthye më 15 nëntor 1927. “Rrnoft Unioni Sovjetik!” Fjalimi pa censurë i Fan Nolit! (Fjalimi orgjinal, pa ndryshuar asnjë fjalë, i mbajtur më 10 nëntor 1927 në Kongresin e Miqëve dhe i publikuar në shqip përveç disa gjuhëve të tjera të botës, në revistën “La Federation Balkanique”) Nga Theofan Noli Shumëkush nuk munt t’i kundërshtojn dy fakte historike qi ndodhnë bile para luftës kundra Sovietëvet e para lëvizjes fashiste internacionale të drejtueme kundra të gjithë punëtorëvet përgjithësisht. Ç’do luftë imperialiste e’Anglis së Madhe ishte e preçedueme prej nji fushatës çpifshjes analoge. Ç’do kundërshtarë i sajë asht kenë akusuem si anmiku mortal i çivilisationit. Në të XIX tin shekull ish Franca revolucionare, në të XX in shekull ish Alemanja militariste, sot asht rendi i unionit sovjetik. Për ato qi e kanë marrë pas me vemendje ket fushatë rrenash, nuk metë kurrafërë dyshimi: Anglia asht tuej organisue nji kroçiatë për t’a shqimë të parin Shtet punëtuer, natyrisht për të mirën e humanitetit. Porse i duhet me kapërcye obstacle: janë organisacionet punëtore qi janë kundra luftës përgjithësisht e sidomos kundra luftës kundra atdheut të përgjithshem të gjith proletarëvet. Duhet pra qi këto t’i shporrin para se t’atakojn Unionin Sovjetik. Reagimet e ndryshme fashiste kan fillue ket punë. Kuer t’a marojnë atëherë do të kenë krahët e lirë. Për të veprue. Ajo do të jetë çapi i fundit i luftës kundra Sovietevet. Duhet pra qi na t’a ndalojm me të tana mjetet ket agresion kriminel. Po kjo se na do të punojm metodikërisht atëherë do t’ja dalim pa-dyshim. Në të parin rresht, për sa i përket fushatës së çpifjevet, na duhet të proklamojm me za të naltë se Unioni Sovjetik asht vendi i vehtëm në botë ku robnimi dhe eksploatimi i njeriut prej njeriut janë t’abolueme në të gjitha format, ku nja nji qind nacionalitete gëzojnë nji liri e një egalitet të plotë, e së paku prej kësaj pikëpamje Unioni Sovjetik asht i vetmi shtet i çivilisuem i botës, e vetmja oasis humane në nji shkreti barbarisëmit e brutalitetit. Mjafton qi të njehim vehtëm emnat e disavet t’aleatëve t’Anglisë konservatore si Primo de Rivera në Spanjë, Mussolini n’Itali, Ahmed Zogu në Shqypëni, Cankoff-i e Liapaçef në Bullgari, militarist chavins në Jugosllavi e në Rumani, Çang-Co-Lin et Cie. në Kinë, këto monstra të përgjakshëm e të poshtër, këto masakrator punëtorësh, këto inkarnime të tëmershme të terrorit të bardhë. Në rradhë të dytë, ne na duhet me i çilë sytë punëtorëvet të gjitha vendevet përmbi fatin qi i pret ç’n’at ças qi qeverinat e tyre të ken da me ba luftë kundra Sovietëve. Punëtorët do të jenë viktimat e para, pse ma shum se ç’do gjë tjetër kapitalist androjn fitimin mbi to. Këto do të përdorin pretextin e luftës kundra Sovietëvet per të shqimë klasin punëtuere. Punëtorët nuk duhet qi të lëhen m’u shtypë. Përkundrasi, ato duhet qi t’i dalin zot vehtës, e të siedhin pushkët kundra opresorëve të tyne. Popujt e shtypur e kolonial duhet qi të shkojn mbas shembëlles të punëtorëvet revolucionarë. Ato së munt të bjerrin tjeter veçse vargojt e tyne. Shkurt, duhet të konstituohet balli unik i punëtorëvet, të buiqevet, të popujvet të shtypur e kolonial, kundra ballit unik imperialist. Së tretit, na duhet ta ndriçojmë opinionin public pergjithësisht përmbi absurditetin e nji ekspedicionit kundra Sovietëvet. Pik së parit, klima e distancat janë obstacles po thuaj të pa-kapërcyeshëm. Aleat imperialist nuk munt të shpnesojnë me ja dalë aty ku Napoleoni vehtë u thye. Posë kësaj nuk munt të rrëzohet nji ideal me gjyla topash. N’anë tjetër ato qi perfaqësojn ket ideal do të dijnë shum mirë me e mprojtë. Të shtymë prej disprimit, ato do të luftojn si luaj e do të çudisin botën me herojsmin e tyne. Na i pamë tuj kalue para nesh, me shtat Nanduer, këto masa entusiaste, e na jemi të bindun se këto do të dijnë me i ba ballë ç’do ushtris reakcionare. Fitimi i fundit asht i Ushtris së Kuqe. Rrnoft Unioni Sovjetik! MBARIMI I FJALIMIT Diciturat e fotografive: Fotoja 1 dhe 1.1: Fjalimi orgjinal i Fan Nolit i publikuar në revistën “La Federation Balkanique”. Fotoja 2: Faqja e parë e revistës “La Federation Balkanique” në gjuhën shqipe. Fotoja 3: Një nga faqet e revistës disagjuhëshe “La Federation Balkanique”. Fotoja 4: Një nga faqet e revistës “La Federatin Balkanique” në gjuhën ruse. Fotoja 5: Fotografi e Fan Stilian Nolit gjatë ushtrimit të detyrës së kryeministrit të 13-të në historinë e shtetit shqiptar. Fotoja është marrë nga libri “Historia e 33 kryeministrave të Shqipërisë. Nga Ismail Qemali te Edi Rama”. Fotoja 6. Fan Noli në Romë në tetor 1924 i sapolarguar nga Shqipëria si kryeministër, bashkë me Luigj Gurakuqin, Tefik Mborjen dhe disa shqiptarë të tjerë që e shoqëruan gjatë rrugës. Foto 7. Fan Noli, një foto e kolorizuar nga “Albanian Historical Society”. Foto 8 dhe 9: Gjatë punimeve të Kongresit Miqtë e BRSS dhe festime në Moskë të 10 vjetorit të revolucionit bolshevik.

PËR HERË TË PARË 95 vjet i “fshehur”, zbulohet fjalimi pro-komunist i FAN NOLIT

Nga Roland Qafoku

Artikuj të ngjashëm Artikuj

Pasion dhe pushtet, gratë në jetën e Ahmet Zogut

Perëndesha Shqiptare e Spiunazhit botëror, historia e panjohur e Zejnep Vlorës

Ismail Qemali, nga pavarësia te “Grushti i Shtetit”, E vërteta e shtetarit të parë shqiptar

HISTORI ME DIVERSANTE, grupet që donin të rrëzonin KOMUNIZMIN

Vlora e 2016 në syrin e gazetarit zviceran: Shqiptarët, të varfër e të padiur

Terrori për Bardhok Bibën: Ç’ka bani burra, mos na mbuloni gjallë!

Artikujt më të lexuar

Gjergj Luca, kryeoligarku i Shkrimsit, rebeli që grisi diplomën për t’u bërë biznesmen

JETA E NATËS NË VITET ’90, NGA DISKO ALBANIA DHE MARIKAJ TE BUZUKËT E PARTYT RAVE

Gratë që tradhëtuan “Rilindjen”

Perëndesha Shqiptare e Spiunazhit botëror, historia e panjohur e Zejnep Vlorës