Damasku, kryeqyteti i paqes së humbur

“Cities died just like people,” shkruante Khalifa në shkrimet e tij të vitit 2017, kur Aleppo ishte në mes të luftës dhe ishte shënjestër e ISIS-it. Shkrimtari më i shquar sirian u nda nga jeta në shtator 2023, në moshën 59 vjeçare, dhe nuk pati mundësinë ta shihte realitetin e ri të Sirisë, ku qytetarët, me një forcë të paimagjinueshme, përmbysën atë që kishte mbetur nga regjimi i Bashar Al Assad, por sërish janë si në gjendje të një lufte civile, pa media ndërkombëtare, e pa dritare komunikimi. Por ne, në Shqipëri, ndër ata pak që lexojmë, e kemi të skalitur një realitet sirian nëpërmjet veprës së tij. E kaluara, sipas Khalifës, është “arsyeja e vetme për të jetuar,” e rrëfyer “për hakmarrje ndaj të tashmes,” kaq të tmerrshme, sa është e pamundur ta mendojmë. Kështu, teksa nisa udhëtimin drejt Damaskut mes mijëra peripecish, të cilat do t’ua zbuloj në këtë reportazh për revistën Newsbomb.al, u ndjeva i shtyrë të shkruaj. Për shumë vite, ne kemi pasur shumë pak informacion për Sirinë, vetëm atë që vjen përmes mediave ndërkombëtare. Pak gazetarë shqiptarë – numërohen me gishtat e njërës dorë,- kanë raportuar drejtpërdrejt nga Siria në kohë të ndryshme, por gjithsesi, gjithmonë kemi pasur një ide për atë që ndodhte. Letërsia, siç e tregon Khalifa, na sjell më pranë realitetin e dikurshëm të Sirisë, ku kinematë dhe kuzhina e lartë të Aleppos, recitalet muzikore dhe kultura e barit, prostitutat dhe shenjtërit, janë një pasqyrë e jetës që ka pasur ky vend. Khalifa, me veprat e tij, e ka ngritur vdekjen si një temë të përsëritur, si për të treguar se ndoshta jeta ka ndalur në këtë pjesë të botës. Tragjedia që zhvillohet atje merr një dimension tjetër, kur e përjeton përmes fjalëve të tij. Siria Imazhi i tij u shfaq befas mes tymit të nargjileve dhe bisedave të zhurmshme. Me pamjen antike, thuaje i dalë prej përrallave të 1001 netëve, me festin e kuq mbi kokë, syzet me skeletin e artë, një libër gjigand që më shumë se prej letre dukej prej papirusi dhe shpatën në dorën tjetër. Tymi u davarit duke u mbledhur në skutat e errëta të kafenesë, ndërsa bisedat rreshtën duke drejtuar gjithë vëmendjen tek ai. Momentin e parë m’u duk sikur ishte xhindi i Alaidinit, që pas një kërkese të çuditshme, e kishte zbritur atë personazh të një kohe tjetër, në mes të Damaskut të shekullit të XXI, qytetit ndoshta më të diskutuar dhe të rrezikshëm të botës ato ditë. ⁃ Çfarë është ky? - Pyeta Muxhahedin, shoqëruesin tonë energjik, pa arritur ta shpjegoj atë pjesë antike në mes të botës moderne sipas viteve. ⁃ Është tregimtari, - m’u përgjigj ai qetë. - Është rrëfyesi, ose më mirë të them lexuesi i historive të vjetra. Eshte traditë që ai vjen çdo mbrëmje në kafene në orën 19:00 dhe ju lexon klientëve për 45 minuta histori të vjetra, kryesisht 1001 netët. Është një traditë shekullore, që nuk ka ndryshuar, madje edhe veshja e tij, vjen nga mesjeta. Burri kishte zënë vend në podiumin e lartë, në mes të kafenesë, që s’e kisha vënë re deri atë moment dhe nisi leximin e tij plot pasion. Pa mikrofon, pa foni, me zërin e tij të plotë dhe në heshtjen që kishte pllakosur gjithë kafenenë. E ulte dhe e ngrinte zërin sipas rrëfimit, duke e mbyllur në pikat kulmore me shpatën që përplasej fort mbi tavolinën e bronxtë. Nuk dija ende në ç‘përrallë magjepse arabe kisha hyrë, ose për ku isha nisur tamam. Ato pak orë që nga nisja në mëngjes prej Amanit, Jordani, dhe deri tek leximtari që vijonte të mbushte kafenenë me zërin e tij melodioz, kishin qenë padyshim një nga eksperiencat më të rralla të jetës sime. Dhe një eksperiencë që do vijonte edhe të nesërmen, gjatë vizitës në qytetin më të diskutuar të momentit në botë – Damaskun, - i çliruar nga Bashar Al Asadi. Njëherazi, në qytetin ku pushteti si përkiste tamam askujt, por që nuk ishte gjithësesi pa pushtet. Si nisi ky udhëtim ⁃ A po shkojmë në Siri? Po vjen me mua? Telefonata e Arianit Shehut javën e dytë të Dhjetorit kishte qenë as më shumë e as më pak, një lexim i vërtetë i mendjes sime. Javën e parë të muajit kisha qenë thuajse i fiksuar me lajmet prej andej, duke pasur një ndjesi që tashmë gjërat po ndryshonin dhe mundësia për të hyrë në Damask po bëhej më reale. 21 vite më parë, në verën e 2003, kisha insistuar disa here të hyja nga Libani. Isha thuajse pak kilometra nga kufiri, në Luginën e Bekës dhe qytetin e Zahlit, kur shoqëruesit tanë më thanë se nuk ishte e mundur të merrje vizë Siriane. E shfryva zhgënjimin me një udhëtim drejt Balbek, një qendër mahnitëse e antikitetit, duke kaluar mes postblloqeve të zhurmshëm dhe plot flamuj të verdhë të hezbullahëve dhe makinave të ushtarëve sirianë me kallashnikovë të sapovajisur. Tani mundësia ishte kthyer sërish. Mes pak shtyrjesh dhe hezitimesh, kisha mbërritur në Aman, Jordani, mëngjesin e 24 Janarit, me bindjen dhe besimin e plotë të Arianitit se të nesërmen do ishim në Siri. Mëngjesin e 25 Janarit, 4 makina të blinduara dhe 5 bodigardë qenë rreshtuar tashmë përpara hotelit ku isha vendosur. Një mbrëmje më parë kisha kryer një kurs të shpejtë sigurie, dhe kisha mësuar elementët bazë të evakuimit dhe të mbrojtjes. ⁃ Kujdes, rreziku vjen andej nga nuk e pret. Shfaqet aty ku duket më qetë. Instruktori përsëriste frazat standart, ndërsa unë nuk doja t’i thoja se një situatë të ngjashme e kisha kaluar 28 vjet më parë në vendin tim, në pranverën e vitit 1997. Pak orë më vonë, kur tabela më shënimin “Welcome to Siria”, e qëndisur me dhjetëra vrima plumbash kallashnikovi u shfaq në kufi, m’u duk sikur isha kthyer ekzakt në atë kohë. Në kufi, tensioni ndihej më shumë tek ne, se sa tek emigrantët që prisnin në rradhë për të hyrë në anën tjetër. Në sallën e madhe siriane të vulosjes së pasaportave, silleshin plot tollovi fëmijët e vegjël që e shfrytëzonin kohën e gjatë të pritjes për të luajtur me njëri - tjetrin. ‘Jeta është e vetmja që nuk ndalet asnjëherë’ - mendova, duke parë fëmijët që silleshin me vrull, njëri prej tyre, me bluzën e Mesit. Po kështu kisha parë në TV fëmijët e Gazës, që rendnin pas një topi futbolli në pauzat e herë pas hershme mes bombardimeve. Një djalë i ri, i ulur pas meje, u zgjat pak dhe më përshëndeti me një anglishte të dobët: ⁃ Kam njohur shqiptarë në Stokholm, më tha, por s’e besoja kurrë që do shihja një pasaportë shqiptare në kufirin Sirian në këto kohë. Më sqaroi se ishtë emigrant në Suedi prej 13 vitesh, por kishte vendosur të kthehej për të takuar nënën dhe për të parë se çfarë po ndodhte në vendin e tij. Nuk arrita t’i uroja as udhëtim të mbarë, kur djali bashkoi pëllëmbët dhe më përshëndeti me shenjën e shqiponjës, aq identifikuese për shqiptarët. ⁃ Shakiri, - më tha! M’u desh pak kohë të kuptoja që po fliste për Xherdan Shaqirin. Një ditë më pas, Shakiri do më shfaqej sërish në lagjen shqiptare të Damaskut, kur fëmijët e vegjël që luanin futboll, përsëritën të njëjtin gjest duke përmendur sërish emrin e futbollistit shqiptar që e njihnin nga golat për kombëtaren e Zvicrës. Policët dhe doganierët nuk ekzistonin, ndërsa në sportele, pikat e hyrjes dhe nëpër sallë, silleshin civilë me kallashnikovë të hedhur krahaqafë. Disa të veshur me tuta, të tjerë me atlete, apo papuçe, të gjithë bashkë me jelekët e municioneve, apo antiplumb, ata ngjanin shumë me komitetet e shpëtimit publik të 1997 në Jugun e Shqipërisë. I takonin grupit Hajat Tahrir Al Sham, të drejtuar nga Xholani, që në më pak se 3 javë kishin arritur që nga zona e tyre e kontrollit, të merrnin Damaskun. Muxhahedi, kishte dalë në tokën asnjanëse, me një buzëqeshje babaxhane dhe me një përqafim që gati m’i theu të gjitha kockat e trupit. Ishte një vigan që kalonte pjesën më të madhe të ditës në palestër dhe që ishte thyer me regjimin e Bashar Al Asadit, shumë herët, që fëmijë, kur ai i kishte ekzektuar babain edhe xhaxhain, duke e lënë jetim. Ishte tejet entuziast dhe na tregoi se duke na pritur ne, kishte takuar një shok të vjetër ushtrie që e dinte të vdekur. Jo vetëm që ishte gjallë, por kishte bërë familje dhe i kishte vënë djalit të madh emrin Muxhehed, për nder të tij, mikut të vjetër të ushtrisë. Sytë i kishte gjithë jetë dhe kaloi nëpër sistemin e rojeve pa treguar ID e tij, që shënonte një anëtar të Këshillit Konsultativ të përkohshëm, ose parlamentit të ri, provizor të vendit. Atë, të përbërë prej fituesve. Makinat e shoqërimit na prisnin pak më tej, rrethuar nga të tjerë djem të armatosur që n’a përqafuan gjithë dashuri dhe n’a ulën në sediljet e pasme, mes kallashnikovëve dhe bombave të dorës. M’u rikthye sërish kujtesa e 1997 dhe makinat e mbushura me armë ku rregullat e sigurisë ishin thuajse zero. I gjithë kursi dhe instruksionet duket se shkuan kot, në atë ambient, ku kërcënimi, m’u duk më i madh nga armët në makinë se sa nga armiqtë që na prisnin buzë rrugës për Damask. ⁃ Po na përcjellin me GPS, - më tha Arianiti, - dhe na komunikojnë në vijë satelitore nëse ka ndonjë rrezik. Rruga për Damask ishte shënjuar nga gjurmët e 13 viteve luftë civile. Ndërtesa të shkatërruara, tanke të djegur, poste ndalimi të përzhitur nga flakët dhe fotot e shqyera të Bashar al Asadit, që dukeshin se kishin qenë edhe më shumë se sa ato të Enver Hoxhës që stolisnin rrugët e Shqipërisë komuniste. Hyrja e qytetit me pallatet 5 dhe 8 katëshe parafabrikate, dukej e tmerrshme. Anët e rrugëve, gëlonin nga shitësit e karburanteve, që ndryshe nga çdo vend i botës, nuk shitej në pompa, por me bidonë 20 litërsh që derdheshin brenda sebratorëve me hinka të mëdha të zeza. ⁃ Liria, liria, - bërtiti Muxhahedi në gjuhën arabe duke pritur që përkthyesi të bënte punën e tij. Në kohën e Asad, na jepnin vetëm 50 litra në muaj me tallon. Tani merr sa të duash. Në derën e hotelit, na priste vetë drejtori i tij. Me një gjest fisnik largoi punonjësin që u afrua të merrte bagazhet dhe i ngriti ato vetë: ⁃ Mirësevini në Damask, - na u drejtua me një anglishte të rrjedhshme. - Në vendin më mikpritës të botës. Sot ju jeni 3 nga 17 të huajt që bujtin në këtë qytet me 4 milion banorë, por shumë shpejt të huajt do ta vlerësojnë këtë vend. Gati u drodha nga fjalët e tij. Damasku është një prej qyteteve më të vjetër dhe më historikë të botës. Një përzjerje e magjisë së orientit me manierat më fine të perëndimit. Por një qytet pothuajse gjithnjë i mbyllur për perëndimorët. Që pas Luftës së Dytë Botërore, vendi kaloi nëpër një seri grushtesh shteti dhe një sistemi të mbyllur. Derisa një kolonel i ri, Hafëz Al Asadit e mori plotësisht në dorë, thuajse 54 vjet më parë. Që atëherë ai kishte qenë gjithnjë një vend i mbyllur dhe për fat të keq, duket se do vijojë të mbetet i tillë. Një ditë më pas, ndërsa po flisnim me një nga zyrtarët më të lartë në vend, gjuha e tij më kujtoi atë të Shqipërisë komuniste. ⁃ Ne kemi kulturë tjetër, - na tha. - Nuk duam të jemi si perëndimi. Kemi traditat tona. Ne nuk do vijmë tek ju, por as ju nuk duhet të vini të na mësoni këtu. Hapja e madhe mund të ketë probleme për shoqërinë tonë. Fjalët e drejtorit të Hotelit i kujtova sërish pak orë më vonë, kur duke ecur në sheshin qëndror dhe qytetin e vjetër, pata mundësinë t’i vërtetoja. Po, po shëtisnim në qytetin më miqësor të botës. Në qytetin ku vendasit të buzëqeshnin e të përshëndesnin në rrugë; ku pamjet mahnitëse të botës së vjetër, kryqëzoheshin shpesh me një elegancë dhe finesë që të mahniste. Nuk besoj nëse kam parë kund tjetër, një qytet më të paprekur nga globalizmi dhe më mahnitës sesa Damasku i vjetër. Qyteti i rrethuar me mure të larta ku dukeshin gjurmët greke e romake e deri ato arabe. Qyteti me 7 porta, mbushur me kafene mahnitëse dhe restorante me muzikë arabe. Me leximtarët e mbrëmjes dhe xhiron në rrugët e ngushta, ku aty - këtu lartoheshin disa nga magjitë e botës: Universiteti i parë mbase i njerëzimit; xhamia 1310 vjeçare Umajad, xhamija e katërt më e shenjtë e besimit islam; Pazari Hamidye me kilometra i gjatë. Me dyqanet në të dyja anët dhe shitësit e zhurmshëm si të dalë nga librat e orientit të shekullit të XIX. Një atmosferë që ma përforcoi më shumë restoranti “Gjyshja e Damaskut të Vjetër”. Me pikturat nëpër mure, kubenë e lartë që tregonte se kishte qenë një oborr i brendshëm dhe atmosferën vibrante. Një moment, kamarieri me veshjet tipike orientale gjarpëroi mes nesh për të dërguar një tortë në mes të një tavoline me vajza të reja. Muzika e njohur e “Happy Birthday” mbushi restorantin dhe thuajse të gjithë nisën ta këndojnë atë në gjuhën arabe. Ishte aq melodioze, dhe aq surreale si pamje sa gati e harrova që ndodheshim në një prej vendeve më të pasigurta të botës. Në një vend pa qeveri, pa ushtri, pa polici, me milicë civilë që patrullonin rrugët e qytetit, por që ju buzëqeshnin të huajve gjithë dashamirësi. Më la një shije magjepse ai qytet dhe bindjen e besimin, se kurdo që të jetë, do kthehem sërish aty… Mes shqiptarëve të Sirisë Nuk dihet se kur shqiptarët e parë janë vendosur në Damask, por dihet se në vitet e para të shekullit të XIX, Ibrahim Pasha, djali i Muhamet Aliut, sundimtarit të Egjiptiti, me origjinë nga Zemlaku i Korçës, e pushtoi qytetin dhe u shpall guvernator i Sirisë. Disa shekuj më parë, Mehmed Pashë Dukagjini, vëllai i Vezirit të Madh, Ahmet Pashë Dukagjini, kishte qenë guvernatori reformator i Alepos dhe ndërtues i Xhamisë së famshme të Dukagjinëve. Ai kishte sjellë me vete shumë shqiptarë që u vendosën në Alepo dhe Latakia. Por Ibrahim Pasha solli me vete një ushtri prej afro 5000 luftëtarësh shqiptarë që u ngritën në rangjet me të larta të komandës dhe administrimit të qytetit. 6 vjet më pas, kur Perandoria Osmane u fuqizua sërish dhe i kërkoi Ibrahim Pashës të kthehej pas në Kairo, duke i njohur të atit të tij sundimin e Egjiptit, shumica e ushtarëve që e shoqëronin, vendosën të qëndronin në qytet. Ata krijuan një lagje, afër mureve rrethuese të qytetit të vjetër, por jashtë tij, që e quajtën Lagjia e Arnautëve. Me ushtarët e vjetër të Muhamed Aliut dhe familjet e tyre, u bashkuan edhe shumë shqiptarë të tjerë, të ardhur nga Stambolli, ose zonat e ndryshme të Shqipërisë. Shumica nga zona e Shkupit dhe Kosovës së sotme. Ata krijuan një lagje dhe një komunitet solid që la gjurmë në politikën, artin, kulturën dhe fenë në Siri. Në vitet ‘20 të shekullit të XX, një tjetër valë shqiptarësh mbërriti në qytet nga Shkodra. Shumica për të mbrojtur besimin mysliman që e shihnin të kërcënuar nga reformat laike të Mbretit Zog. Njëri prej tyre erdhi të më takonte në hotel dhe kishte një shqipe fantastike, po të mendosh që kishte lindur në Damask ai dhe i jati kishte ardhur thuajse fëmijë. Kishte vizituar Shkodrën, pas viteve ‘90 - të, kishte gjetur kushërinjtë e tij dhe e vetmja gjë që kërkonte, ishte një pasaportë shqiptare. Një pasaportë që i takonte si çdo trashëgimtari shqiptar të lindur nëpër botë. M’u kujtua se në Damask ishte vendosur edhe një e afërme e familjes sime, e lidhur më Mehmet Konicën, ikur që pas luftës së Dytë botërore. M’u kujtuan letrat e saj dhe zarfet me vija blu, të cilëve unë ju shkulja me shumë pasion pullën ku shkruhej “Syria”! U takova me Shkodranin sërish pak më vonë, ndërsa vendosëm bashkë me Arianitin të vizitonim lagjen e Arnautëve dhe Xhaminë e tyre. Për Arianitin nuk ishte e lehtë t’i kërkonte eskortës që të na shoqëronte në një nga lagjet me të dendura të Damaskut, mes një trafiku ferri dhe pasigurisë së plotë. Por Muxhahedi e mori me shaka dhe ju kërkoi rojeve të tij të ishin më të vëmendshëm. Pak minuta më pas e gjetëm veten në Xhaminë e Arnautëve, një xhami e vogël, në mes të lagjes, ndërtuar nga familja shkodrane Gavoçi. Nuk e kisha ngritur kameran ende kur u rrethuam nga një grup pleqsh e fëmijësh, të gjithë entuziastë, disa veshur me kapuç ku shkruhej “Albania”. Nuk po ju besoja syve, që mijëra kilometra nga Shqipëria, ndodhesha në një lagje shqiptare, me emra shqip në portat e shtëpive dhe me mallin përvëlues të atyre që se kishin parë kurrë atdheun e tyre. Madje disa, kishin aty 3 breza. U mhanita nga Abdullahu, një plak me origjinë nga Kosova, 78 vjeç, që kishte lindur në Damask. Babai i tij ishte larguar 3 vjeçar nga Kosova në kohën e Perrandorisë Osmane dhe kishte vdekur aty, 103 vjeç. ⁃ Edhe gjyshi im, - më tha Shkodrani, - vdiq 110 vjeç. Rrinte në pragun e derës dhe përshëndeste shqip të gjithë kalimtarët. Nuk mësoi kurrë arabisht. U ngatërrova mes fëmijëve duke luajtur futboll me një top të shpuar, identik si ata të fëmijërisë sime. Doja të largohesha, por Abdullahi insistonte. ⁃ Pa ardhur 5 minuta në shtëpi, nuk ju lë, n’a tha. E ka zakon shqiptari. Nuk ia prishja dot. Ndërsa u ula në shtëpinë e tij modeste, mes nipërve e mbesave që na rrethonin m’u kujtua që në linjën Athinë - Aman, stjuardesa e linjës greke më qëlloi shqiptare nga Vlora. Kishte ikur 5 vjeç nga qyteti i lindjes. E dëgjoi që po flisja shqip në telefon, më përshëndeti, por më tha se e kishte harruar gjuhën dhe në pjesën e mbetur të udhëtimit folëm anglisht. Çfarë kontrasti me këtë plak të moçëm, që se kishte parë kurrë atdheun e tij, që kishte mësuar dhe se harronte gjuhën, por që mbi të gjitha, me aq krenari, më tha: ⁃ Nuk ikni kurrë pa ardhur në shtëpi. Ne shqiptarët e kemi zakon. Ika duke parë sytë e tij të përlotur dhe ishte një ndër rastet e jetës sime, që sinqerisht u ndjeva krenar… Lagjia e shqiptarëve dhe Xhamia me Pazarin duket sikur e kishin komplikuar disi udhëtimin tonë. Isha lidhur disa herë me Klanin dhe tani prisja lidhjen tjetër, kur Arianiti mori një mesazh të prerë. Dukej më shumë si një film se sa situatë reale: “Get out of Damaskus in 15 minutes” U nisëm me ngut, duke uruar Arianitin për dhuratën magjepse dhe me bindjen se kurdo që të jetë e mundur, do kthehem sërish…

Damasku, kryeqyteti i paqes së humbur

Nga Blendi Fevziu

Artikuj të ngjashëm Artikuj

Basti i Ramës me brezin e ri

Muzeu i Luftës: Nga MIG-ët te NATO, si ka evoluar ushtria shqiptare!

TRE DITËT E PARA MES DEMOKRACISË DHE TMERRIT

“Safe2Eat”, fushata që na çon më pranë BE me ushqimin

Arabia Saudite, resortet luksoze që të lënë pa frymë

Si e (vetë) vranë Vladimir Shehun, ku është letra e fundit???

Artikujt më të lexuar

Gjergj Luca, kryeoligarku i Shkrimsit, rebeli që grisi diplomën për t’u bërë biznesmen

Prangat e Veliajt, skenari i zgjedhjeve

EKSKLUZIVE/ Spiunët e televizionit